(Ξανα)βαφτίζοντας την πολιτική: ποιά αριστερά;

Εφημερίδα ΑΞΙΑ

Άννα Ωρολογά,  Οικονομολόγος

Έπρεπε να βιώσουμε μια κρίση τέτοιας κλίμακας για να αρχίσουμε να προβληματιζόμαστε σχετικά με το πολιτικό περιβάλλον στο οποίο ζούμε, τι αντιπροσωπεύει, που οδηγεί την κοινωνία και ποιος μπορεί να είναι ο δρόμος από δω και πέρα.

Η θεωρία των κύκλων εφαρμόζεται μεταξύ άλλων και στην πολιτική. Εμφανέστατα κάποιοι κύκλοι ολοκληρώνονται την εποχή αυτή. Μαζί τους κλείνουν και πολλά από αυτά που συνόδευαν τις ιδεολογικές θεωρίες και πρακτικές, παραδοσιακές και «σύγχρονες». Βρισκόμαστε το χείλος μιας αβύσσου με σκοτεινό ορίζοντα ή στο κατώφλι μιας εποχής που αχνοφαίνεται μέσα από πυκνή ακόμα ομίχλη;

Η μετάβαση

Για πολλά χρόνια το κοινωνικό γίγνεσθαι, οι ηλικίες εφηβείας και ωρίμανσης των κοινωνιών, περνούσαν μέσα από πολιτικές ζυμώσεις άλλες εθνικού άλλες διεθνούς χαρακτήρα. Οι μεταβλητές της ανάπτυξης έφεραν μαζί τους την κατάργηση συνόρων στην επικοινωνία, άπλετη πρόσβαση σε γνώση, σημαντική και ανούσια, μαζί με την ανάδυση νέων κλάδων δραστηριότητας, όλα συνυφασμένα μαζί σε ένα δυσδιάκριτο σύμπλεγμα. Περνώντας από τα ακραία στάδια του καινούργιου, στα ακραία στάδια της απαξίωσης, οι κοινωνίες απώλεσαν κάποια πράγματα και κέρδισαν κάποια άλλα. Όπως σε κάθε κύκλο ζωής, παιχνιδιού, έρωτα ή πολιτικής είναι φρόνιμο να ξέρεις τι κρατάς και τι πετάς. Η μετάβαση από το ένα ρεύμα ιδεολογιών σε ένα άλλο μοιάζει με επιλογή λωρίδας σε δρόμο ταχείας κυκλοφορίας: οι απότομοι ελιγμοί σκοτώνουν.

Ποια είναι όμως η αφετηρία αυτού του προβληματισμού για τις ιδεολογικές και συνακόλουθα πολιτικές επιλογές; είναι η στάση ζωής του κάθε ατόμου. Σε κλίμακα κοινωνίας είναι τα ιστορικά βιώματα, η ιδιοσυγκρασία του κάθε λαού, οι πίστη και οι πεποιθήσεις του, καθώς και οι ιστορικές ροπές και τάσεις που έχει δείξει διαχρονικά. Η επιλογή σε ατομικό επίπεδο σε χαρακτηρίζει πολιτικά και κοινωνικά, ενίοτε επαγγελματικά, ενώ το συνειδησιακό αποτελεί προσωπική υπόθεση του καθενός.

Αλλαγές σε εθνικό επίπεδο

Σήμερα, και όχι μόνο εξαιτίας της κρίσης, το πολιτικό σκηνικό διεθνώς, αλλάζει άρδην. Τα πρώτα σημάδια είχαν κάνει την εμφάνισή τους εδώ και μια εικοσαετία τουλάχιστον. Μια περιδίνηση παραδοσιακών αξόνων ή πυλώνων πολιτικής σκέψης προκάλεσε έντονες αμφισβητήσεις για την κατεύθυνση της αριστεράς, της δεξιάς, του λεγόμενου κέντρου, και των ρευμάτων της φιλελεύθερης και σοσιαλδημοκρατικής παράταξης αντίστοιχα. Σαν αποτέλεσμα της περιδίνησης το κέντρο βάρους έφυγε από το σταθερό σημείο αναφοράς που ήταν επί δεκαετίες αντίστοιχα της δεξιάς η «καπιταλιστική» μορφή της αγοράς, η ολοκληρωτική κυριαρχία του κράτους για την αριστερά, με την απόκλιση του ευρωκομμουνισμού του Αντόνιο Γκράμσι. Τα παραδοσιακά άκρα, εκ δεξιών και αριστερών, διατηρήθηκαν ως σύνορα μιας γκάμας που πλάταινε στο κέντρο : φιλελεύθεροι, νεοφιλελεύθεροι, κεντρώοι, δημοκράτες, χριστιανοδημοκράτες, και καθιερωμένες ονομασίες συντηρητικών και μη, κομμάτων ανάλογα τη χώρα και τον λαό. Το λεξιλόγιο φαίνεται φτωχό να περιγράψει όλες τις εφαρμογές, σε κομματικό μοντέλο, των ιδεολογικών ρευμάτων, τα οποία βασικά παρέμεναν λίγο πολύ στις ίδιες κατευθύνσεις. Οι εφαρμογές τους άλλαζαν. Γιατί; Γιατί άλλαζαν οι ίδιες οι κοινωνίες, άλλαζαν τα κοινωνικο- οικονομικά δεδομένα, άλλαζε το περιβάλλον της επικοινωνίας μεταξύ ατόμων, λαών, ομάδων, κυρίως μέσω της τεχνολογίας στα μέσα μαζικής επικοινωνίας και στις κατά περίπτωση εφαρμογές της κοινωνικής ηλεκτρονικής δικτύωσης. Άλλαξε η ίδια η δομή της οικονομικής έκφανσης της ζωής και λειτουργίας των κοινωνιών. Οι παραγωγικές δομές, τα εργαλεία και οι μορφές αποδόσεων έχουν αλλάξει δραματικά από τότε που παγιώθηκαν ουσιαστικές οικονομικές θεωρίες, και συνεχίζουν να αλλάζουν. Τα μοντέλα οικονομικής πολιτικής και οι εφαρμογές τους δεν ανταποκρίνονται στην πλειονότητά τους σε σύγχρονα ζητήματα, τα οποία τις περισσότερες φορές συνδέονται με δημιουργία προβλημάτων και όχι με τη λύση τους.

Οι έννοιες

Οι ιδεολογικές πλατφόρμες που οδηγούν στις δημιουργίες κομμάτων, δηλαδή πολιτικών σχηματισμών και οργανισμών, δεν έχουν αλλάξει επί της ουσίας. Αυτό που έχει αλλάξει είναι η εφαρμογή τους. Υπάρχει σήμερα ένα τεράστιο εννοιολογικό πρόβλημα αντιστοίχησης μεταξύ λέξης και έννοιας. Τι εννοούμε όταν λέμε δεξιά; Τι εννοούμε ως αριστερά; Εγκλωβισμένοι ανάμεσα σε ταμπού και ιδεοληψίες, μέσα σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία τα δεδομένα, ερχόμαστε ως άνθρωποι και ως πολίτες να επαναπροσδιορίσουμε αυτά που ξέραμε και αυτά που έχουμε ζήσει.

Η κρίση αποδεικνύεται ο καταλύτης των εξελίξεων, μεταξύ άλλων και των ιδεολογικοπολιτικών. Πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ηγεσίες των ευρωπαϊκών κυρίως κρατών, έχουν στο βάθος ιδεολογικές ρίζες, με παραμορφωμένες ή αλλοιωμένες απολήξεις πολιτικής επίφασης. Το επιχείρημα της συμφωνίας μεταξύ πολιτικής επιταγής που απορρέει από την ιδεολογική πλατφόρμα και πολιτικής πράξης που απορρέει από τις κρατούσες συνθήκες, δηλαδή την πραγματικότητα, είναι η επίφαση μιας βαθύτερης κρίσης. Μιας κρίσης το επίκεντρο της οποίας είναι η ταυτότητες των πολιτικών ρευμάτων.

Δέσμια μεταβλητών

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η αμφισβήτηση των παραδοσιακών συνδέσμων μεταξύ ιδεολογίας και πράξης έρχεται ως επιστέγασμα των πολλαπλών αποτυχημένων πειραμάτων στη διεθνή πολιτική. Ποιο είναι εντέλει το ζητούμενο; Οι αγορές έχουν υπερκεράσει τη διάθεση της παραδοσιακής δεξιάς να τις διαμορφώνει, να τις επηρεάζει και να τις χειραγωγεί. Έχουν αυτονομηθεί πέρα από κάθε πολιτική επιρροή, πόσω μάλλον ιδεολογική. Οι κοινωνίες ψάχνουν απεγνωσμένα τον απολεσθέντα παράδεισο της ανάπτυξης και της ευημερίας, κοιτώντας με ελπίδα κάθε ρεύμα που κινείται από τα αριστερά της παραδοσιακής δεξιάς. Η οικονομία, σε κλίμακες από την παγκόσμια μέχρι την όποια εθνική, είναι δέσμια μεταβλητών που αδυνατεί να ελέγξει : η πληροφορία από συνάρτηση έγινε προϊόν με τιμή, προσφορά και ζήτηση, το χρήμα από μέσον συναλλαγής όχι μόνο υπέστη την ίδια μετατροπή, πράγμα πολύ σοβαρότερο αν αναλογιστούμε τη φύση του, αλλά δημιούργησε υποπροϊόντα και αγορές πέρα και πάνω από κάθε (γνωστό) θεσμικό έλεγχο. Και φυσικά δεν έδρασε μόνο του. Το αποτέλεσμα είναι ότι υπάρχει μια θεσμικά παγκοσμιοποιημένη αγορά χωρίς τα εργαλεία να ελέγξει τις ανεξέλεγκτες πλέον καταστάσεις, παράλληλα με μη θεσμικές αγορές που καθορίζουν κινήσεις κεφαλαίων απόλυτα αναγνωρισμένων, και δραστηριότητα εξωθεσμικών κέντρων λήψης αποφάσεων,  που επηρεάζουν σημαντικά κυβερνήσεις, εθνικές οικονομίες, λαούς και κοινωνικά σύνολα, δηλαδή ανθρώπους.

Εγκλωβισμένη

Επομένως το πρόβλημα ανάγεται στην επαναφορά του ανθρώπου ως οντότητα στο κέντρο της ιδεολογίας. Από κει και πέρα οι προσεγγίσεις μπορεί να διαφέρουν αλλά για να είναι θεμιτές κοινωνικά και αποδεκτές πολιτικά θα πρέπει να τηρούν απαρέγκλιτα το κριτήριο αυτό. Η αριστερά είχε μονοπωλήσει για πολλές δεκαετίες την αποκλειστικότητα για το επίκεντρο της κοινωνικής ανάπτυξης και μιας οικονομίας ταγμένης στο κοινωνικό σύνολο. Εδώ και λίγα χρόνια έχει φανεί η ραγδαία αλλαγή στο τοπίο. Και η παγκοσμιοποίηση δεν είναι η μόνη αιτία, αν και για να αφήσεις ελεύθερο ένα θηρίο θα πρέπει να ξέρεις πως θα το ελέγξεις μετά, και θα το περιορίσεις αν χρειαστεί. Και αυτοί που το άφησαν δεν ήξεραν και δεν ασχολήθηκαν με τις συνέπειες. Και στο σημείο αυτό είναι η δεύτερη αιτία : η αδιαφορία απέναντι στις συνέπειες. Η άγνοια διορθώνεται με τη γνώση. Η έλλειψη εργαλείων οδηγεί στην ανεύρεση ή τη δημιουργία τους. Η αδιαφορία λόγω απληστίας δεν συγχωρείται. Ούτε η δεξιά επέδειξε τα κατάλληλα ανακλαστικά, για το δικό της δημιούργημα ( την τάξη πραγμάτων) ούτε η αριστερά όμως αποδείχθηκε ικανή να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Ποια αριστερά; Μια αριστερά εγκλωβισμένη σε μνήμες και ταμπού παρωχημένων εποχών δείχνει να μη θέλει να ζήσει το σήμερα, να αρνείται να μπει δυναμικά στο παιχνίδι. Και όμως, μπροστά αναδύεται ένα νέο παγκόσμιο σύστημα. Η «νέα» δεξιά, παιδί της παγκοσμιοποίησης με τα χαρακτηριστικά που προαναφέραμε, είναι εδώ. Που είναι η «νέα» αριστερά;

Η νέα αριστερά είναι αυτή που τοποθετώντας τον άνθρωπο στο επίκεντρο, φέρνει τις διαστάσεις της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων στις ανθρώπινες διαστάσεις. Δεν εξαλείφει την απληστία, αλλά τη φέρνει σε ανθρώπινη διάσταση ώστε να τη τοποθετήσει μέσα στους θεσμούς, εγγυώμενη μια κοινωνική αναλογική και όχι μια οριζόντια διάσπαση ανάμεσα σε ενάρετους (θύματα) και άπληστους (θύτες). Δεν ανέχεται χαρακτηρισμούς που παραπέμπουν σε υποκειμενικές σκοπιές είτε αυτές προέρχονται από την υπεροψία του νικητή είτε από την αυτολύπηση και τον συναισθηματικό εκβιασμό του νικημένου. Δεν διχάζει. Αγκαλιάζει κάθε πτυχή του κοινωνικού συνόλου, αποδεχόμενη την αξία της συλλογικής αίσθησης  ευθύνης.  Δεν ταυτίζει στόχους της εξωτερικής πολιτικής με προσωπικές συμπάθειες, αντιπάθειες ή συμμαχίες και αντιπαλότητες που χαρακτήρισαν παλαιότερες εποχές και συγκυριακά οικονομικά συμφέροντα. Κινείται στον άξονα των εθνικών συμφερόντων, διασφαλισμένων εφόσον το επίκεντρο παραμένει το κοινωνικό σύνολο, προωθώντας με τον κατάλληλο τρόπο τα θέματα που ανακύπτουν, παραμένοντας σταθερή στους άξονες της ειρηνικής επίλυσης, της αποδοχής όλων των μερών για συζήτηση, αλλά και της σταθερής διαπραγμάτευσης ως κυρίαρχο κράτος. Δεν διαλαλεί εναντίον φανταστικών, ή δυνητικών εχθρών, και υπέρ φανταστικών ή δυνητικών φίλων. Επιλέγει έξυπνα συμμάχους ελαχιστοποιώντας τους εχθρούς προκειμένου να πετύχει τους αντικειμενικούς στόχους.

Μια νέα αριστερά δημιουργεί και διαφυλάττει τους θεσμούς, αγκαλιάζει την κοινωνία στο  σύνολό της, έχει στόχους και όραμα πέρα από τα στενά σύνορα του κράτους της, αλλά στέκεται αταλάντευτα υπέρ του εθνικού συμφέροντος, εφόσον αυτό διασφαλίζει την ευημερία και την ανάπτυξη. Μεριμνά για το κοινωνικό σύνολο και διαπαιδαγωγεί την κοινωνία ώστε η απληστία, η κοινωνική αδικία και η έλλειψη δημοκρατίας να καθίστανται εχθρικές και απωθητικές έννοιες στην κοινωνική συνείδηση. Τότε έχει ελπίδες να δημιουργήσει τα λαϊκά εκείνα ερείσματα που θα την βοηθήσουν να φέρει τις συνθήκες σε ανθρώπινες διαστάσεις, και τα προβλήματα να έχουν λύσεις καθαρές και διαυγείς.