6.
Δεν φιλοδοξώ να αποτολμήσω μια κριτική παρουσίαση όλου του βιβλίου, ούτε βέβαια να ανασκευάσω τα επιχειρήματα του καθηγητή σε θεωρητικό επίπεδο. Θα παραθέσω μόνο κάποια αποσπάσματα που θεωρώ αντιπροσωπευτικά του βιβλίου μαζί με έναν σύντομο σχολιασμό.
Στο σημείο αυτό όμως έχω να καταθέσω μια παρατήρηση. Ο συγγραφέας μας σε όλο του το έργο αντιπαραθέτει κείμενα που ο ίδιος επέλεξε ως αντιπροσωπευτικά της δυτικής και της ισλαμικής σκέψης σχετικά με τη γνώση, την οντολογία, τον νόμο, το πολιτικό σύστημα, τις θεωρίες της ισχύος, τη θεολογία κλπ. Ταυτόχρονα κάνει και μια αναδρομή σε γεγονότα και πρόσωπα της ιστορίας. Από τα κείμενα και την αναδρομή αυτή απουσιάζει παντελώς οποιαδήποτε αναφορά σε αυτό που συνοπτικά λέμε Βυζάντιο, στην ιστορία, τον πολιτισμό και την σκέψη του. Άλλωστε, στα εδάφη και την πρωτεύουσα του Βυζαντίου αναδείχτηκε η - αγαπημένη του - αυτοκρατορία των Οθωμανών και το χαλιφάτο του σουλτάνου. Θα μπορούσε να υπάρχει η επίσης απούσα Ορθόδοξη σκέψη, είτε ως θεολογία είτε με τις φιλοσοφικές και πολιτικές της προεκτάσεις. Τέλος, αγνοείται και ο σλαβικός πολιτισμός .
Ακολουθούν τα παραθέματα και ο σχολιασμός.
1. «…η σύγκρουση και η ασυμβατότητα μεταξύ ισλαμικού και δυτικού πολιτισμού πηγάζει από το γεγονός ότι οι δύο αυτοί πολιτισμοί βασίζονται σε εναλλακτικές κοσμοθεωρίες.» (σελ. 170) Πρόκειται για την βασική παραδοχή του βιβλίου. Εντυπωσιάζει το ότι ο συγγραφέας δεν διστάζει να υιοθετήσει και να προωθήσει στον δημόσιο διάλογο την ορολογία περί «Σύγκρουσης των πολιτισμών», η οποία μόλις το 1993 είδε το φως της δημοσιότητας στο ομώνυμο διάσημο άρθρο του Samuel Huntington.
Είναι προς διερεύνηση το αν θα επέμενε στην ορολογία αυτή μετά την 11/09/2001. Πρέπει όμως να μη λησμονεί κανείς ότι οι κοσμοθεωρίες δεν κατακτούν τον κόσμο με τη γοητεία τους μόνο ή με την καταλλαγή. Η εμπροσθοφυλακή της κάθε κοσμοθεωρίας κρατά σπαθιά, όχι επιχειρήματα. Θα επανέλθουμε όμως σ’ αυτό σε επόμενο σχόλιο.
2. «Τα αξιολογικά θεμέλια της ισλαμικής πολιτικής νομιμοποίησης είναι αιώνιες αξίες που δόθηκαν από ένα ανώτατο θεϊκό ον που είναι κυρίαρχο επί του ανθρώπινου όντος και επί της φύσης. Έτσι το σύνολο αυτών των προτύπων υφίσταται αντικειμενικά…» (σελ. 252).
Ο ισχυρισμός του καθηγητή ότι τα αξιολογικά θεμέλια της ισλαμικής πολιτικής νομιμοποίησης υφίστανται αντικειμενικά επειδή δόθηκαν από τον θεό, μόνο καγχασμό προκαλεί. Είναι μια απίστευτη διαστροφή της λογικής. Προς αποφυγήν παρεξηγήσεως, το πρόβλημα δεν είναι ότι ο συγκεκριμένος θεός του Νταβούτογλου δεν είναι ο αληθινός αλλά βέβαια ότι η πολιτική νομιμοποίηση δεν είναι δυνατόν να έχει οποιαδήποτε σχέση με τη μεταφυσική. Ακόμη κι αν όλο το θεωρητικό του κατασκεύασμα ήταν το ελκυστικότερο, ακόμη κι αν ήταν από κάθε άλλη άποψη συνεπές και συνεκτικό, αυτή η αναγωγή της αντικειμενικότητας και της πολιτικής νομιμοποίησης στον θεό αρκεί για να γκρεμιστούν όλα μονομιάς.
3. «…μιας δεδομένης αξιολογικής βάσης μέσω μιας θεϊκής επιστημολογίας που πηγάζει από τη θέληση του θεού.» (σελ. 267).
Μια πρόχειρη απάντηση στην ερώτηση τι είναι η επιστημολογία, θα ήταν ότι είναι ο γνωστικός κλάδος που ασχολείται με τον ορισμό του πεδίου και της μεθόδου της ίδιας της επιστήμης. Από τον ορισμό αυτόν γίνεται αμέσως κατανοητό ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχει θεϊκή επιστημολογία που να πηγάζει από τη θέληση του θεού, μια που ο θεός δεν ασχολείται με την επιστημολογία. Θεωρώ πως ο συγγραφέας μας χάνει σε πειστικότητα, απέναντι τουλάχιστον στον δυτικό του αναγνώστη, με τέτοιες ανοησίες.
4. «Σε αντίθεση με τη δυτική εμπειρία, η ισλαμική παράδοση έχει μια πλήρη θεοκεντρική εμπειρία και δικαιολόγηση της πολιτικής ισχύος…» (σελ. 320)
5. «…η χρήση της ισχύος μπορεί να λάβει χώρα μόνο αφότου δικαιολογηθεί με αναφορά στην απόλυτη ισχύ του Αλλάχ.» (σελ. 322)
Ουδέν ευκολότερο και ασφαλέστερο τούτου. Πρόκειται για παμπάλαια συνταγή που εφαρμόστηκε πρακτικά παντού, όπου δηλαδή οι εκάστοτε πολιτικές και οικονομικές ελίτ συμμάχησαν με τις θρησκευτικές ηγεσίες, υπέρ της «πολιτικής σταθερότητας». Βέβαια, ο υποψιασμένος δυτικός αναγνώστης θα απορρίψει αμέσως τέτοιες αστειότητες. Το ίδιο πιστεύω όμως και για τους εξεγερμένους πολίτες της Αιγύπτου, της Συρίας, του Ιράν αλλά και της ίδιας της Τουρκίας.
6. «Το επιχείρημά του,(ο συγγραφέας αναφέρεται στον Ibn Rushd, μουσουλμάνο πολιτικό στοχαστή, μεταξύ άλλων) σε αντιστοιχία με τον Πλάτωνα, ότι η δικαιοσύνη συνίσταται στο να κάνει ο κάθε πολίτης του κράτους μόνο αυτό για το οποίο είναι ατομικά προορισμένος, ενισχύει την αξίωση περί της υποταγής της οικονομίας στην πολική, προκειμένου να εξασφαλιστεί η σταθερότητα της κοινωνικής δομής και η μονιμότητα του ιδεώδους κράτους.» (σελ. 326)
Επανερχόμαστε στο σημείο αυτό στην περίφημη «γοητεία του Πλάτωνα», όπως έγραψε ο Karl Popper. Ο Πλάτωνας όντως γοήτευσε πολλούς περιγράφοντας το ιδεώδες του κράτος, με την αυστηρή, στεγανή κοινωνική δομή, την πολιτική σταθερότητα και την ανυπαρξία εντάσεων, αναταραχών και χάους. Είχε ο ίδιος γοητευτεί από το σταθερό πολιτικό σύστημα της Αιγύπτου των φαραώ. Οι περισσότεροι από τους θαυμαστές του, καθόλου συμπτωματικά, ήταν επίδοξοι δικτάτορες και καθοδηγητές. Τελική επιδίωξη όλων ήταν το σταμάτημα κάθε εξέλιξης και το τέλος της ιστορίας, μια ουτοπία δηλαδή. Είναι όμως γνωστό ότι οι ουτοπίες, και βέβαια οι επιδιώξεις εξουσίας που κρύβονταν πίσω από αυτές, προκάλεσαν ποταμούς από το αίμα αθώων, συχνά μάλιστα αυτών των οποίων την σωτηρία ευαγγελίζονταν.
7. «Ο αυθύπαρκτα αποστολικός χαρακτήρας του κράτους στο Ισλάμ…» (σελ. 330) και
«Λόγω της ανάγκης για τεράστια πολιτική και στρατιωτική ισχύ για την εδραίωση της δικαιοσύνης σε όλο τον κόσμο, μπορούσε να δικαιολογηθεί λογικά η συγκέντρωση ισχύος στα χέρια αυτής της ομάδας, η οποία αποτελούσε το πολιτικό κέντρο.» (σελ. 331)
Στο απόσπασμα αυτό ο συγγραφέας εξηγεί στους αναγνώστες του με ειλικρίνεια, ότι η εναλλακτική του κοσμοθεωρία, το Ισλάμ, έχει αποστολικό χαρακτήρα και ηγεμονικές αξιώσεις παγκόσμιας εμβέλειας. Αυτό είναι απόλυτα συνεπές με την ιδιότητα, όπως θα έγραφε ο Κονδύλης, κάθε κοσμοθεωρίας, άρα και του Ισλάμ, να εξηγεί και να οργανώνει τον κόσμο (των ιδεών και τον πραγματικό) ολοκληρωτικά. Ταυτόχρονα αυτή, επιφυλάσσει την ανώτατη θέση της κοινωνικής ιεραρχίας σ’ όποιον δίνει, διαφυλάσσει ή ερμηνεύει το νόημα των πραγμάτων.
8. «Εκείνοι που πιστεύουν στην ενότητα του Αλλάχ (και) αποδέχονται να είναι μέλη της μουσουλμανικής κοινωνικοπολιτικής κοινωνίας, δεν απορρίπτουν μόνο την παλιά εθνική τους ταυτότητα αλλά και όλες τις πιθανές εναλλακτικές ταυτότητες.» (σελ. 381)
Η απόρριψη αυτή κάθε πιθανής εναλλακτικής ταυτότητας από τον πιστό, θυμίζει αδιόρατα διάφορες σέκτες φανατικών στην Δύση της παρακμής, όπως και ανάλογες ιστορίες σε ημεδαπά μοναστήρια που απαιτούσαν από τους πιστούς να διακόψουν κάθε επαφή με τον κύκλο των ανθρώπων με τους οποίους είχαν σχέσεις και να πουλήσουν την περιουσία τους. Οι κοσμοθεωρίες δυστυχώς απαιτούν αποκλειστικότητες, δεν ανέχονται παρεκκλίσεις.
Η απόρριψη όμως της εθνικής ταυτότητας ακούγεται σαν να επιδιώκει ο Νταβούτογλου όχι απλώς το σταμάτημα του τροχού της ιστορίας, αλλά, ας μού επιτραπεί, την όπισθεν: Επιθυμεί την επιστροφή σε προνεωτερικές και προκαπιταλιστικές περιόδους της ιστορίας.
9. «Το Ισλάμ θέτει μια πολύ ευαίσθητη ισορροπία, μεταξύ αφενός του ακτιβιστικού/δυναμικού στοιχείου του που στοχεύει στην οικουμενοποίηση του κανονιστικού του τρόπου σκέψης και ζωής, και αφετέρου των ηθικών προαπαιτούμενων κατά τη διαδικασία αυτής της οικουμενοποίησης. Υπό αυτό το πρίσμα, το Ισλάμ αποδέχεται τον πόλεμο για τον δρόμο του Αλλάχ ως ένα φυσικό μέσο που θα χρησιμοποιηθεί σε περιπτώσεις ανάγκης…» «…(το Ισλάμ) καλεί μεν τους Μουσουλμάνους να κάνουν πόλεμο ενάντια στην αδικία και την τυραννία επί της γης προκειμένου να οικουμενοποιήσουν τους κανόνες του Ισλάμ, αλλά τους υπενθυμίζει την προτεραιότητα που έχουν τα ηθικά προαπαιτούμενα…» ( σελ 395-396).
Το ότι ο πόλεμος για τον Αλλάχ είναι «φυσικό μέσο», δεν χρειάζεται ιδιαίτερο σχολιασμό. Οι περιπτώσεις ανάγκης δυστυχώς δεν διευκρινίζονται, μπορεί όμως να υποθέσει κανείς ότι θα καθορίζονται κατά περίπτωση από ανώτερους κληρικούς (ουλεμά, ιμάμηδες, αγιατολλάχ).
Τα ηθικά προαπαιτούμενα είναι επίσης θολά. Ίσως ο καθηγητής εννοεί τις απαγορεύσεις του ιμάμη Hamidullah τις οποίες απαριθμεί σε υποσημείωση. Μεταξύ άλλων λοιπόν, απαγορεύεται στον ιερό πόλεμο ο φόνος αμάχων, ο ακρωτηριασμός, οι καταστροφές, η σεξουαλική επαφή με αιχμάλωτες, η σφαγή μετά την κατάκτηση και άλλες πράξεις. . Όλες οι απαγορεύσεις τηρήθηκαν το 1453 στην Πόλη. Αν μάλιστα κρίνω σωστά, ο Πορθητής οικουμενοποιούσε τους κανόνες του Ισλάμ και πολεμούσε ενάντια στην αδικία και την τυραννία. Δυστυχώς, ο πόλεμος πάντα κουρελιάζει κάθε προσπάθεια θεσμικού περιορισμού των «ακροτήτων» του, ακόμα και ο ιερός. Ίσως μάλιστα αυτός περισσότερο από τους άλλους, λόγω ακριβώς της ιερότητάς του.
Σε κάθε περίπτωση, εκείνοι που ήθελαν να οικουμενοποιήσουν τον κανονιστικό τρόπο σκέψης και ζωής τους, δηλαδή της αξιώσεις της ισχύος τους, επιστράτευσαν ηθικά προαπαιτούμενα, όποτε τα χρειάστηκαν. Κατ’ αναλογία, ο G.W. Bush πολέμησε ενάντια στον τύραννο του Ιράκ.
10. «Η αποτυχία, η διαφθορά και οι καταπιεστικές μέθοδοι των πολιτικών ελίτ επιτάχυναν τη διαδικασία πόλωσης προς το τέλος του 20ού αιώνα και οι απαιτήσεις για τη δημιουργία ενός ζωτικού χώρου για την αναπαραγωγή των ισλαμικών ηθικονομικών ιδεωδών που βασίζονται σε μια μοναδική οντολογική, επιστημολογική και αξιολογική κοσμοθεωρία έχουν φτάσει στο αποκορύφωμά τους» (σελ. 408). Επίσης: «Αυτό (αναφέρεται στο “τέλειο χαλιφάτο“, δηλαδή στην περίοδο διακυβέρνησης του Ισλάμ από τον Προφήτη και τους τέσσερις πρώτους χαλίφες)…ενισχύει την ελπίδα των μουσουλμανικών μαζών για την επανίδρυσή του» (σελ. 413).
Στο σημείο αυτό, ο συγγραφέας κάνει διάγνωση της κατάστασης στον ισλαμικό κόσμο και ως θεραπεία προτείνει αυτό που ο ίδιος ονειρεύεται. Διαγιγνώσκει λοιπόν ότι τα μουσουλμανικά εθνικά κράτη δημιουργήθηκαν και απέτυχαν λόγω της διαβρωτικής επίδρασης της Δύσης και άρα το Ισλάμ πρέπει να αναβιώσει μέσω μιας νέας αυτοκρατορίας, μέσω της επανίδρυσης του χαλιφάτου. Δεν μάς διευκρινίζει βέβαια αν θα έχει για πρωτεύουσα την Πόλη και ένα τουρκικό επίχρισμα, ούτε ποιος θα είναι ο Σουλτάνος ή χαλίφης και αν ο ίδιος θα είναι ο Μεγάλος Βεζίρης.
Οι αξιώσεις ισχύος στις οποίες αναφερθήκαμε, ενδύονται πάντα με ηθικά προαπαιτούμενα. Αξιοσημείωτη είναι επίσης και η χρήση του όρου «ζωτικός χώρος» (Lebensraum), που παραπέμπει στον δημαγωγικό λόγο της Γερμανίας του Μεσοπολέμου και του “Mein Kampf“(Ο αγών μου).
11. «Το κορανικό σημασιολογικό πεδίο που αποτελεί ένα οντολογικό σύνολο εννοιών, διαμορφώνει τον μουσουλμανικό νου κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο τελευταίος να πιστεύει στην αναγκαιότητα μιας κοινωνικοπολιτικής τάξης που αντανακλά την κοσμολογική τάξη» (σελ. 414).
Τα επίθετα (σημασιολογικό, οντολογικό, κοινωνικοπολιτική, κοσμολογική) δύσκολα συγκαλύπτουν το νόημα της πρότασης. Η προσωπική μου, αυθαίρετη ανάγνωση του παραθέματος είναι: «Το Κοράνι διαμορφώνει τον νου του πιστού έτσι ώστε αυτός να πιστεύει πως ο κόσμος πρέπει να οργανωθεί όπως ορίζει το Κοράνι και οι ερμηνευτές του». Αν δεν κάνω λάθος ανάγνωση, πρόκειται για ένα οργουελιανό τερατούργημα και θεωρώ τρομακτικό να το γράφουν και βέβαια να το πιστεύουν άνθρωποι με εξουσία στα χέρια τους.
Δυο τελευταίες επισημάνσεις, πριν το κλείσιμο: Ο Νταβούτογλου αντιμετωπίζει, όπως ελέχθη πιο πάνω, αυτό που αποκαλεί «δυτική κοσμοθεωρία» σαν να είναι ενιαία σχολή σκέψης στη δομή, στη μεθοδολογία, στις βασικές παραδοχές της και βέβαια στα συμπεράσματά της. Ίσως αυτό τον βολεύει αλλά είναι μακριά από την αλήθεια. Αυτό δεν συνέβη ούτε καν στο ξεκίνημα της δυτικής σκέψης, δηλαδή στην ελληνική αρχαιότητα. Το φάσμα των διαφορετικών και αντιτιθέμενων θεωριών ήταν εξαιρετικά ευρύ και έτσι συνεχίστηκε αργότερα, μέχρι και σήμερα. Ο πλουραλισμός και η εξειδίκευση που προσάπτει ο καθηγητής στη «δυτική σκέψη» ως αδυναμίες, έδωσαν την δυνατότητα να αναδυθούν από το παρηκμασμένο σώμα της Δύσης δυνατά και αξιοθαύμαστα πνεύματα. Στην απέναντι όχθη, το Ισλάμ παρουσιάζεται ως μονολιθικό, ενιαίο και συμπαγές. Οι όποιες «σέκτες» συνιστούν επουσιώδεις παρεκκλίσεις, ενώ μεταξύ σουνιτών και σιιτών δεν φαίνεται να υπάρχει κανένα χάσμα. Η πραγματικότητα όμως στο Ισλάμ δεν είναι τόσο γκρίζα.
Αναρωτιέμαι, τέλος, αν πίσω από την ασυμβατότητα του Ισλάμ με το δυτικό παράδειγμα, που διαλαλεί ο συγγραφέας, προσπαθεί να κρύψει την ασυμβατότητα -κατ’ αυτόν- του Ισλάμ με τη δημοκρατία. Και αυτό όχι στο όνομα μιας μελλοντικής αναβίωσης του χαλιφάτου, αλλά μιας πιο προβλεπτής και σταδιακής μετάπτωσης σε έναν κοινοβουλευτισμό ακόμη πιο αυταρχικό και πατερναλιστικό στην ίδια την Τουρκία, τίποτα πρωτότυπο βέβαια γι’ αυτήν. Ίσως να ακούγεται ακραίο αλλά ήδη, μετά την τρίτη νίκη του ΑΚΡ, τα δείγματα ηγεμονισμού, αυταρχισμού και διαφθοράς, δεν κρύβονται. Θα φαινόταν εκ πρώτης όψεως περίεργο να υπογραμμιστεί ότι την ασυμβατότητα αυτή την υποστηρίζουν και οι πιο αντιδραστικοί κύκλοι της Δύσης. Αν όμως εμβαθύνει κανείς, θα διαπιστώσει ότι οι αντίπαλοι χρειάζονται ο ένας τον άλλον.
Μετά από αυτή την επιλογή παραθεμάτων και τον στοιχειώδη σχολιασμό τους, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι μάλλον δεν πρέπει να θεωρούμε και τόσο μεγαλοφυή τον νυν υπουργό στην απέναντι όχθη του Αιγαίου, όπως πολλοί εξ ημών πιστεύουν. Θεωρώ επίσης ότι οι ιδέες του δεν θα έχουν την επιρροή που ονειρεύεται, λόγω της αναγέννησης των πολιτικών κινημάτων στις αραβικές χώρες, γεγονός που δεν προέβλεψε, λόγω των εσωτερικών προβλημάτων της χώρας του αλλά και λόγω της διαφθοράς της κυβέρνησής του, για να διαψεύσει έτσι τον Προφήτη μαζί με τον Πλάτωνα.
Το έργο του με το οποίο ασχολήθηκε το παρόν άρθρο, είναι, παρά τα όσα επισημάνθηκαν, εξαιρετικά ενδιαφέρον, επειδή σ’ αυτό καταγράφονται οι φιλοσοφικές βάσεις του φιλόδοξου οράματος που έχει η νέα πολιτική ελίτ η οποία κυβερνά την Τουρκία.
Δημήτρης Μιμιλίδης
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Σάμιουελ Χάντινγκτον, περιοδικό Foreign Affairs, καλοκαίρι 1993 «Η σύγκρουση των πολιτισμών».
Σάμιουελ Χάντινγκτον, «Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης», εκδ.Terzo Books.
Πλάτων, «Πολιτεία» εκδ. Πόλις, Κάκτος, Ζήτρος.
Αριστοτέλης, «Πολιτικά» εκδ. Κάκτος, Ζήτρος, Ζαχαρόπουλος, Πάπυρος.
Θουκυδίδης, «Ιστορίαι» εκδ. Κάκτος , Ζήτρος.
Αυγουστίνος, «Η πολιτεία του Θεού» μτφ. Α. Δαλέζιου, Αθήνα 1955, ιδιωτική έκδοση.
Καρλ Πόππερ «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της. Η γοητεία του Πλάτωνα»
εκδ. Παπαζήσης
Παναγιώτης Κονδύλης, «Ισχύς και απόφαση» εκδ. Στιγμή.
Αδόλφος Χίτλερ, «Ο αγών μου» εκδ. Κάκτος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου